Jak zauważa Woronowicz do 1940 roku istniało ok. 40 sposobów rozumienia problemów związanych z używaniem alkoholu. Za większością z nich stał pogląd, że uzależnienie w istocie rzeczy jest rodzajem zepsucia moralnego a osoba pijąca po prostu „decyduje się pić”.
Przełom nastąpił w połowie lat 40-tych XX wieku kiedy amerykański badacz pochodzenia węgierskiego E.M. Jellinek opublikował książkę, w której przedstawił koncepcję uzależnienia jako choroby. Jellinek uważał, że alkoholizm jest chorobą ponieważ jego osiowym objawem jest utrata kontroli nad piciem, nieleczony prowadzi do śmierci oraz w jego przebiegu można wyróżnić specyficzne fazy rozwoju:
- Stadium przedalkoholowe (wstępne, towarzyskie): inicjacja alkoholowa jest motywowana społecznie. Początkowo picie alkoholu kojarzone jest bardziej z sytuacją niż samym wpływem alkoholu na samopoczucie. Z czasem jednak osoba zauważa, że alkohol jest szybkim sposobem na doświadczenie ulgi. Następuje wzrost tolerancji na alkohol. Osoba zaczyna celowo używać alkoholu jako sposobu na radzenie sobie z napięciem emocjonalnym.
- Stadium ostrzegawcze (zwiastunów): pojawia się kiedy u pijącego występują palimpsesty alkoholowe, czyli stany niepamięci po spożyciu alkoholu (także po wypiciu niewielkiej ilości). W tym stadium osoba zaczyna pić więcej i częściej niż inni. Aktywnie poszukuje okazji do picia, inicjuje kolejne „kolejki”, pije łapczywie. Zaczyna dostrzegać, że swoim wzorcem picia odbiega od otoczenia, co powoduje poczucie winy i lęk. Unika rozmów na temat alkoholu, pije po kryjomu, usprawiedliwia swoje picie.
- Stadium ostre (krytyczne): na tym etapie zauważalny jest główny objaw pozwalający (według Jellinka) odróżnić picie problemowe od uzależnienia – utrata kontroli na ilością spożywanego alkoholu po rozpoczęciu picia. Uzależniony doświadcza silnego pragnienia wypicia (głód alkoholowy), pije systematycznie a alkohol staje się jego jedynym sposobem regulacji napięcia. Pojawiają się społeczne naciski na ograniczenie picia na które chory reaguje najczęściej rozbudowanym systemem racjonalizacji („system alibi”) lub agresją i obwinianiem otoczenia. Maleje poczucie własnej wartości które okresowo może być kompensowane postawami wyższościowymi. Osoba zaniedbuje rodzinę i zainteresowania. Podejmuje próby ograniczenia picia (przysięgi, obietnice). Słabnie popęd seksualny, dochodzą choroby somatyczne. Pojawia się picie poranne („klinowanie”).
- Stadium przewlekłe (chroniczne): występują już wielodniowe okresy picia („ciągi”). Wzrasta zapotrzebowanie fizyczne na alkohol. Racjonalne myślenie zostaje uszkodzone, wątroba coraz gorzej radzi sobie z przetwarzaniem ciągle napływającego alkoholu co skutkuje spadkiem tolerancji. Uzależniony traci pracę, zaczyna żyć „obok” społeczeństwa. Sięga po alkohole niekonsumpcyjne, doświadcza silnych objawów odstawiennych często powikłanych poważnymi zaburzeniami psychicznymi i somatycznymi. Dalsze picie przestaje przynosić ulgę a system racjonalizacji słabnie. Ostatecznie, jeśli chory nie podejmie leczenia, umiera.
Przedstawiona przez Jellinka koncepcja faz rozwoju uzależnienia powstała na podstawie analizy historii życia dużej grupy alkoholików. Warto jednak zaznaczyć, że badanie to miało miejsce w pierwszej połowie XX wieku i dotyczyło głównie głęboko uzależnionych mężczyzn. Mimo dużej przydatności koncepcji w leczeniu uzależnień (także obecnie) należy pamiętać, że dynamika rozwoju uzależnienia może różnić się w przypadku konkretnych Pacjentów (np.: u kobiet czy osób, które zgłosiły się po pomoc znacznie wcześniej niż osoby badane przez Jellinka).
Przedstawiony model progresji uzależnienia skupia się głównie na sferze behawioralnej, tzn. identyfikuje zachowania typowe dla osoby uzależnionej na danym etapie rozwoju uzależnienia. W następnym wpisie spojrzymy na rozwój uzależnienia z innej, bardziej istotnej z psychologicznego punktu widzenia, perpektywy. Skupimy się bowiem na wpływie długotrwałego używania alkoholu na sferę emocjonalną.
